واژه‌های مرکب مختوم به ستاک حال «پز» با مفهوم عامل‌محور ازمنظر صرف ساختی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان‌شناسی، دانشگاه اصفهان

2 استادیار گروه زبان‌شناسی، دانشگاه اصفهان

چکیده

پژوهش حاضـر در چارچوب صرف ساختی به بررسی تنوعات معنـایی واژه‌های مرکب مختـوم به ستاک حال «پـز» دارای مفهوم عاملی در زبان فارسی پرداخته است. پرسش‌های اصلی پژوهش حاضر چگونگی شکل‌گیری این تنوعات و رابطۀ بین طرح‌واره ناظر بر آنها است. به ‌این‌ منظور، 168 واژه‌ مدنظر از پیکره‌های درزمانی و همزمانی زبان فارسی گردآوری شدند. این واژه‌ها در مقوله‌های معنایی ویژگی شخص عامل، اسم شخص عامل، اسم عامل غیرشخص/ ابزار و اسم شغل جای می‌گیرند و به دو مقولۀ عمدۀ واژگانی صفت و اسم تعلق دارند. بررسی درزمانی واژه‌های استخراج‌شده نشان داد گویشوران زبان فارسی از قرن پنجم هجری قمری طرح‌واره اسم شغل را از ساخت [x-پز] برای اشاره به مفاهیم شغلی منشعب کرده‌اند. سپس در ربع دوم قرن شمسی حاضر تحت‌تأثیر بسط استعاری در سطح الگو و براساس فرایند تقریب، طرح‌واره‌ای جدید و مستقل برای ابزارواژه‌ها ساخته‌اند. علاوه‌بر این مشخص شد که در توجیه نحوه شکل‌گیری زیرطرحواره ابزار، فرضیۀ سنتی بسط مفهوم عامل به ابزار در زبان فارسی پاسخ‌گو نیست. همچنین، استدلال شد دو ساخت اسم عامل و صفت عامل واژه‌های مرکب مختوم به ستاک حال «پز» ساخت‌های خواهر محسوب می‌شوند به‌طوری‌که حتی با بررسی‌های درزمانی نمی‌توان تقدم و تأخری میان شکل‌گیری آنها تعیین کرد و همواره میان آنها رابطه جانشینی برقرار است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


-  انوری، حسن و احمدی‌گیوی، حسن (1378)، دستور زبان فارسی2، تهران: فاطمی.
-  خیام‌پور، عبدالرسول (1372)، دستور زبان فارسی،تهران: کتاب‌فروشی تهران.
-  رفیعی، عادل (1386)، بررسی معنایی پسوندهای اشتقاقی زبان فارسی پایان‌نامه دکتری، دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی، دانشگاه علامه طباطبایی.
-  رفیعی، عادل و رضائی، حدائق (۱۳۹۸)، «ساخت اسامی مشتق از پسوند «-گر» از منظر صرف ساختی»، جستارهای زبانی، دورۀ 10، شمارۀ 3، 71-94.
-  زمردیان، رضا (1349)، «ساختمان کلمه در زبان فارسی کنونی»، جستارهای ادبی،شماره 21: 177-201.
-  شریعت، محمدجواد (1349)، دستور زبان فارسی، تهران: اساطیر.
-  صادقی، علی‌اشرف (1383)، «کلمات مرکب ساخته‌شده با ستاک فعل»، نامۀ فرهنگستان (ویژه‌نامۀ دستور)، جلد اول، ش1: 12-5.
-  طباطبایی، علاالدین (1382)، اسم و صفت مرکب در زبان فارسی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
-  طباطبایی، علاالدین (1393)، ترکیب در زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
-  کشانی، خسرو (1372)، فرهنگ زانسو، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
-  کلباسی، ایران (1371)، ساخت اشتقاقی واژه در فارسی امروز، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
-  مشکور، محمدجواد (1368)، دستورنامه در صرف و نحو پارسی، تهران: شرق.
-  مشکوۀ‌الدینی، مهدی (1384)، دستور زبان فارسی: واژگان و پیوندهای ساختی، تهران: سمت.
-  Booij, G. (1986), "Form and meaning in morphology: The case of Dutch 'agent nouns'", Linguistics,24, 503- 517.
-  Booij. G. (2005), The Grammar of words (1st edition). Oxford: Oxford University Press.
-  Booij, G. (2008), "Construction morphology and the lexicon". In F. Montermini, G. Boyé, and N. Hathout (eds), Selected Proceedings of the 5th Décembrettes: Morphology in Toulouse. Somerville: Cascadilla Press.
-  Booij, G. (2009), "Morphological analysis", In B. Heine & H. Narrog (eds.), the Oxford Handbook of Grammatical Analysis, 563 – 589. Oxford: Oxford University Press.
-  Booij, G. (2010), Construction morphology. Oxford: Oxford University Press.
-  Booij, G. (2012), "Construction morphology, a brief introduction", Morphology 22, 343-346.
-  Booij. G. (2013), "Inheritance issues in Construction Morphology", In N. Gisborne & A. Hippisley (eds.), Default Inheritance. Oxford: Oxford University Press.
-  Booij, G. (2015), "Construction Morphology", In. A. Hippisley & G. T. Stump (eds.), The Cambridge Handbook of Morphology, 424-448. Cambridge: Cambridge University Press.
-  Booij, G. & Masini, F. (2015), "The Role of Second Order Schemas in the Construction of Complex Words", In L. Bauer; L. Körtvèlyessy & P. Štekauer (eds.), Semantics of Complex Words, 47-66. Springer
-  Croft, W. (2007), "Construction grammar", In D. Geerarerts & H. Cuykens (eds.), The Oxford Handbook of cognitive linguistics, 463- 509. Oxford: Oxford University Press.
-  Downing, P. (1977), "on the Creation and Use of English Compound nouns", Language, 53(4), 810-842.
-  Evans, V. & Green, M. (2006), Cognitive linguistics: An introduction. Edinburg: Edinburg University Press.
-  Goldberg, A. (1995), Constructions: A construction grammar approach to argument structure. Chicago: University of Chicago Press.
-  Harford, J. R. & Heasly, B. (1983), Semantics: A Course book. Cambridge: Cambridge University Press.
-  Jackendoff, R. & Audring, J. (2019). "Relational Morphology in the Parallel Architecture", In J. Audring & F. Masini (eds.), The Oxford Handbook of Morphological Theory.390-408. Oxford: Oxford University Press.
-  Lüdtke, J. (2005), Romanische Wortbildung. Inhaltlich – diachronisch – synchronisch. Tübingen: Stauffenburg.
-  Luschützky, H. Ch. & Rainer, F. (2011), "Agent noun polysemy in cross- linguistic perspective", Language Typology and Universals, 64(4), 287-338.
-  Lyons, J. (1977), Semantics. Cambridge: Cambridge University Press.
-  Meyer- Lübke, W. (1894), Grammatik der Romanischen Sprachen. II: Romanische Formenlehre. Leipzig: Reisland.
-  Menéndez – Pidal. R. (1968), Manual de gramática histórica española (13th edition). Madrid: Espasa-Calpe
-  Panagl. O. (1975), "Kasustheorie und Nomina Agentis", In H. Rix (ed.), Flexion und Wortbildung. Akten der V. Fachtagung der Indogermanischen Gesellschaft, Regensburg, 9 – 14 September 1973, 232 – 146. Wiesbaden: Reichert.
-  Panagl, O. (1978), "Agens und Instrument in der Wortbildung", In W. U. Dressler & W. Meid (eds.), Proceedings of the 12th International Congress of Linguists. Vienna, August 28- Septembre 2, 1977, 453- 456. Innsbruck: Innsbrucker Beitrage zur Sprach wissenschaft.
-  Pharies, D. (2002), Diccionario etimologico de los sufijos espanoles. Madrid: Gredos.
-  Rainer, f. (2004a), Del nombre de agente al nombre de instrument en español: ¿Cómo y cuándo?. Iberoromania, 59: 97- 122.
-  Rainer, F. (2004b), "L'origine dei nomi di strumento italiani in –tor", In Krisch, Th; Lindner, Th & Müller, U. (eds.), Analecta homini universali dicata. Festschrift für Oswald Panagl zum 65. Geburtstag. Vol.1. Stuttgart: Heinz, 399- 424.
-  Rainer, F. (2005), "Noms d'instruments/ de lieux en –tor dans la Galloromania", Vox Romanica, 64: 121- 140.
-  Rainer, F. (2011), "The agent- instrument- place ''polysemy'' of the suffix –TOR in Romance", Language Typology and Universals Persian Academy letter (special issue), 1: 5-12.
-  Saeed, J. I. (1997), Semantics. Blackwell.
-  Shaki, M. (1964), A Study on Nominal Compounds in Neo-   Persian, Praha: Nakladatelstvi Ceskoslovenske Akademie Ved.
-  Spence, N. (1990), "Instrumental –eur/ -ateur/ -ense/ -atrice", The Modern Language Review, 85: 29-35.