یاء معرفه در موصوفِ صفتِ عالی مبحثی تازه در دستورِ تاریخیِ زبانِ فارسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام‌نور، تهران، ایران

چکیده

در متون کهن، در بسیاری موارد، «تر» در معنیِ «ترین» و صفتِ تفضیلی هم‌معنیِ صفتِ عالی است. در قدیم گاهی به موصوفِ مفردی که پس از صفتِ عالی یا پس از صفتِ تفضیلیِ هم‌معنی با صفتِ عالی می‌آمد، یائی می‌افزودند. پرویز ناتل خانلری این نوع «ی» را از انواع یاء نکره تشخیص داده است، امّا از آنجا که صفتِ عالی یکی از وابسته‌های معرفه‌سازِ اسم است، یاء پیوسته به موصوفِ صفتِ عالی نیز از مصادیقِ یاء معرفه است. در ترجمۀ عربی به فارسی، به‌ویژه در گزارش قرآن کریم، نیز این نوع «ی» در ترجمۀ کلماتِ معرفه به الف و لام به‌کار رفته است. به نظر می‌رسد این نوع «ی» در اصل یاء موصول باشد. این نوع یاء معرفه برای بعضی از کاتبان و مصحّحان و ویراستاران متون کهن ناشناخته مانده و همین امر سبب پیدایش سهوهایی در کتابت و تصحیح و ویرایش متون شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


الف) دربارۀ دستور زبان و زبان‌شناسی و نقد ادبی
– ابوالقاسمی، محسن (1387). دستور تاریخی زبان فارسی، تهران: انتشارات سمت، چاپ ششم.
– ارژنگ، غلامرضا (1374). دستور زبان فارسی امروز، تهران: نشر قطره.
– البرزی، پرویز (بهار و تابستان 1382). «بررسی مقایسه‌ای صفت در زبان‌های فارسی و آلمانی»، مجلۀ پژوهش ادبیات معاصر جهان، دورۀ 8، شمارۀ 14: 3-14.
– البرزی، پرویز (1394). دستور چالشی زبان فارسی، تهران: انتشارات بازتاب.
– حسن‌دوست، محمّد (۱۳9۳). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
– راسخ‌مهند، محمّد (اسفند 1388). «معرفه و نکره در زبان فارسی»، مجلۀ دستور، ویژه‌نامۀ نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 5 : 81-103.
– صادقی، علی‌اشرف؛ ارژنگ، غلامرضا (1358). دستور، سال چهارم آموزش متوسطۀ عمومی فرهنگ و ادب، تهران: وزارت آموزش و پرورش. [توضیح: چنانچه در شناسنامۀ کتاب آمده، نیمۀ آغازینِ کتاب (ص 1- 75) نوشتۀ غلامرضا ارژنگ و نیمۀ دوم کتاب (ص 76 - 152) تألیف علی‌اشرف صادقی است].
– شریعت، محمّدجواد (1372). دستور زبان فارسی، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ ششم.
– ضیائی، شهیره (1383). بررسی ساختار نحوی کلیله و دمنه، اصفهان: انتشارات غزل.
– طباطبایی، علاءالدّین (1395). فرهنگ توصیفی دستور زبان فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
– عابدی، محمود (پاییز و زمستان 1397). «ملاحظاتی دربارۀ تحفة الملوک و تصحیح مجدّد آن»، مجلۀ آینۀ میراث، دورۀ جدید، سال شانزدهم، شمارۀ دوم، شمارۀ پیاپی 63 : 51-74.
– ناتل خانلری، پرویز (1382). تاریخ زبان فارسی، تهران: فرهنگ نشر نو، چاپ هفتم.
– ندیمی هرندی، محمود؛ عطائی کچوئی، تهمینه (اسفند 1395). «یاء معرفه، پسوند ندا، پسوندی نادر و ناشناخته در دستور تاریخی زبان فارسی»، مجلۀ دستور، ویژه‌نامۀ نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 12: 127-144.
– ندیمی هرندی، محمود؛ عطائی کچوئی، تهمینه (اسفند 1398). «نشانۀ تفضیلیِ مضاعف در ساختِ صفت+ تر+ تر»، مجلۀ دستور، ویژه‌نامۀ نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 15: 177-190.
– ندیمی هرندی، محمود (زیر چاپ). «مفردپنداریِ جمعِ مکسّر در متون فارسی تا پایان قرن هفتم هجری»، مجلۀ دستور، ویژه‌نامۀ نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 17.
– هرن، پاول؛ هوبشمان، هاینریش (1393). فرهنگ ریشه‌شناسی فارسی، ترجمه همراه با گواه‌های فارسی و پهلوی از جلال خالقی مطلق، اصفهان: انتشارات مهرافروز.

– Abbott, B. (2006). “Definiteness and Indefiniteness”: Encyclopedia of Language & Linguistics, editor in chief: Keith Brown, second edition, vol 3. P 392-399.

– Darmesteter, J. (1883). Études iraniennes, Paris: F. Vieweg.

– Hawkins, John A. (2015). Definiteness and Indefiniteness (A Study in Reference and Grammaticality Prediction), London and Newyork: Routledge.

– Juvonen, P. (2006). “Articles, Definite and Indefinite”: Encyclopedia of Language & Linguistics, editor in chief: Keith Brown, second edition, vol 1: 484-487.
– Lazard, Gilbert (1963). La langue des plus anciens monuments de la prose persane, Paris: Librairie C. Klincksieck.
– Lyons, Christopher (1999). Definiteness, Cambridge: Cambridge University Press.
ب) شواهد
– ابن‌ابی­الدُّنیا، ابوبکر عبداللّه بن محمّد (1420ق/ 1999م). الزُّهد، الطَّبعة الاولی، دمشق: دار ابن‌کثیر.
– ابوالفتوح رازی، حسین ‌بن ‌علی خزاعی (1389). رَوضُ الجِنان و رَوحُ الجَنان فی تفسیر القرآن، به کوشش محمّد جعفر یاحقّی و محمّدمهدی‌ ناصح، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ چهارم.
– ابوالمکارم محمود بن ابی‌المکارم حسنی واعظ (1381). دقائق التَّأویل و حقائق التَّنزیل، به تصحیح جویا جهانبخش، تهران: انتشارات میراث مکتوب.
– ابومنصور بن عبدالرَّزاق طوسی (1362). «مقدّمۀ قدیم شاهنامه»، به تصحیح علّامه محمّد قزوینی، هزارۀ فردوسی، تهران: دنیای کتاب.
– افضل‌الدّین کرمانی، ابوحامد احمد (2536 [= 1356]). عِقدُ العُلَی لِلمَوقِفِ الأعلَی، به تصحیح علی‏محمّد عامری نائینی، مقدّمه از [محمّدابراهیم] باستانی پاریزی، به‌ضمیمۀ رسالۀ صلاح الصِّحاح، تهران: انتشارات روزبهان، چاپ دوم.
– افضل‌الدّین کرمانی، ابوحامد احمد (1384). عِقدُ العُلَی لِلمَوقِفِ الأعلَی، شرح و تحلیل مریم ایرانمنش، تهران: انتشارات اطّلاعات.
– بیهقی، ابوالفضل محمّدبن حسین (1375). تاریخ بیهقی، به تصحیح علی‌اکبر فیّاض، مقدّمه و فهرست لغات از محمّدجعفر یاحقّی، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی، چاپ سوم.
– بیهقی، ابوالفضل محمّد بن حسین (1388). تاریخ بیهقی، مقدّمه و تصحیح و تعلیقات و توضیحات و فهرست‌ها: محمّد جعفر یاحقّی؛ مهدی سیّدی، تهران: انتشارات سخن.
– بیهقی، ابوالفضل محمّد بن حسین (1319 [تاریخ دیباچه]). تاریخ بیهقی، با مقابله و تصحیح و حواشی و تعلیقات سعید نفیسی، [مجلد نخست]، تهران: انتشارات کتابخانۀ سنائی.
– جامی، نورالدّین عبدالرَّحمان (1382). نَفَحات الأُنس مِن حَضَرات القُدس، به تصحیح محمود عابدی، تهران: انتشارات اطّلاعات، چاپ چهارم.
– سنائی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1379). مکاتیب سنائی، به اهتمام نذیر احمد، تهران: انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
– سورآبادی، ابوبکر عتیق نیشابوری (1381). تفسیرُ التَّفاسیر (مشهور به: تفسیر سورآبادی)، به تصحیح علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران: فرهنگ نشر نو.
– شاهفور اسفراینی، ابومظفر (1374). تاجُ التَّراجم فی تفسیر القرآن للأعاجم، به تصحیح نجیب مایل هروی-علی‌اکبر الهی خراسانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی- میراث مکتوب.
– طبری، ابوجعفر محمّد بن جریر (1353). تاریخ الامم و الملوک (تاریخ الطَّبَری)، ترجمۀ ابوعلی‌محمّد بن‌ محمّد بلعمی، [معروف به تاریخ بلعمی]، به تصحیح محمّدتقی‌ بهار، به‌ کوشش‌ محمد پروین‌گنابادی، تهران: انتشارات‌ زو‌ار، چاپ‌ دوم.
– طبری، ابوجعفر محمّد بن جریر (1389). تاریخ الامم و الملوک (تاریخ الطَّبَری)، ترجمۀ ابوعلی‌محمّد بن‌ محمّد بلعمی، [معروف به تاریخ بلعمی]، به تصحیح محمّد روشن، تهران: انتشارات سروش، چاپ چهارم.
– طبری، ابوجعفر محمّد بن جریر (1356). جامِعُ البَیان عَن تَأویلِ آیِ القُرآن [تفسیرُ الطَّبَری]، ترجمۀ جمعی از علمای ماوراءالنَّهر، (مشهور به: ترجمۀ تفسیر طبری)، به تصحیح حبیب یغمایی، تهران: انتشارات توس، چاپ دوم.
– عطّار نیشابوری، فریدالدّین محمّد (1398). تذکرة الاولیاء، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران انتشارات سخن، چاپ دوم.
– عطّار نیشابوری، فریدالدّین محمّد (1322ق/ 1905م). تذکرة الاولیاء، تصحیح رنولد الن نیکلسون، لیدن: مطبعۀ بریل، مجلّد اوّل.
– علی بن ابی‌حفص اصفهانی (1317). تحفةُ الملوک، از ‌روی نسخۀ خطی موزۀ بریطانی لندن، به اهتمام کتابخانۀ طهران، طهران: چاپخانۀ مجلس.
– علی بن ابی‌حفص اصفهانی (1382). تحفةُ الملوک، به تصحیح علی اکبر احمدی دارانی، تهران: انتشارات میراث مکتوب.
– عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر (1312). قابوس‌نامه، با مقدّمه و حواشی سعید نفیسی، طهران: مطبعۀ مجلس.
– عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر (1335). قابوس‌نامه، با تصحیح و مقدّمه و حواشی امین عبدالمجید بدوی، تهران: کتاب‌فروشی ابن‌سینا.
– عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر (1343). قابوس‌نامه، متن کامل از روی چاپ لندن، زیر نظر علی حصوری، تهران: کتابخانۀ طهوری.
– عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر (1380). قابوس‌نامه، به تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ یازدهم.
– غزالی، محمّد بن محمّد (1426ق/ 2005م). احیاء علوم‌الدّین [و معه المغنی عن حمل الاسفار فی الاسفار فی تخریج ما فی الاحیاء من الاخبار]، بیروت: دار ابن‌حزم.
– غزالی، محمّد بن محمّد (1389). احیاء علوم‌الدّین، ترجمۀ مؤیّدالدّین محمّد خوارزمی، به کوشش حسین خدیوجم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هفتم.
– فقیه ابونصر احمد بن خیر نیشابوری (1354). بُستانُ العارفین و تُحفَةُ المُریدین [مُنتَخَبِ رونقُ المَجاِلس و بُستان العارفین و تُحفَةُ المُریدین]، به کوشش احمدعلی رجائی [بخارائی]، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
– فقیه ابونصر احمد بن خیر نیشابوری: بُستانُ العارفین و تُحفَةُ المُریدین، نسخۀ خطّی محفوظ در کتابخانۀ اسعد افندی ترکیه به شمارۀ 1335، میکروفیلم شمارۀ 186 کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران.
– قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن (1374). الرِّسالة القُشیریّة، تحقیق عبدالحلیم محمود - محمود بن شریف، قم: انتشارات بیدار.
– قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن (1383). رسالۀ قشیریّه، ترجمۀ ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، به تصحیح بدیع‌الزَّمان فروزانفر، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هشتم.
– قطب­الدّین جامی، محمّد بن مطهّر (1343). حدیقةالحقیقة، به اهتمام محمّد علی موحّد، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
– محمّد بن منوّر (1381). اسرارالتَّوحید فی مقامات شیخ ابی‌سعید ابی‌الخیر، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: انتشارات آگه، چاپ پنجم.
– مستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل بن محمّد (1390). شرح التَّعرُّف لِمذهبِ التَّصوُّف، به تصحیح محمّد روشن، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ سوم.
– میبدی، ابوالفضل رشیدالدّین (1389). کشف‌الاسرار و عدّةالابرار، به تصحیح علی‌اصغر حکمت، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ هشتم.
– ناصرخسرو قبادیانی (1332). جامع الحکمتین، به تصحیح و مقدّمۀ فارسی و فرانسوی هنری کُربَن و محمّد معین، تهران: قسمت ایرانشناسی انستیتو ایران و فرانسه.
– نامعلوم (1399). مجمل التَّواریخ و القصص، تصحیح و تحقیق اکبر نحوی، تهران: انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار با همکاری انتشارات سخن.
– نجم دایه، نجم‌الدّین رازی (1380). مرصادالعباد، به اهتمام محمّدامین ریاحی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نهم.
– نسفی، ابوحفص نجم‌الدّین عمر بن محمّد (۱۳90). تفسیر نسفی، به تصحیح عزیزالله جوینی، تهران: انتشارات سروش، چاپ دوم.
– نصراللّه منشی، ابوالمعالی (1380). کلیله و دمنه، به تصحیح مجتبی مینوی طهرانی، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ بیستم.
– نظام‌الدّین یحیی بن صاعد (1394). حدائق السِّیَر، زیر نظر محمّد پارسانسب، تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
– نظام‌الملک طوسی (1320). سیاست‌نامه (برای دبیرستان‌ها)، به تصحیح عبّاس اقبال، تهران: وزارت فرهنگ.
– نظام‌الملک طوسی (1390). سیرالملوک (سیاست‌نامه)، بازشناسی، نقد و تحلیل، ویرایش متن، توضیحات و فهرست‌ها از محمّد استعلامی، تهران: انتشارات نگاه.
– نظام‌الملک طوسی (1398). سیرالملوک (سیاست‌نامه)، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.