تحلیل گفتمان انتقادی داستان‌های کوتاه خسرو شاهانی بر پایۀ نظریۀ فرکلاف

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی, واحد همدان

2 دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی, واحد همدان

چکیده

در دورۀ معاصر، بررسی و تحلیل متون ادبی و ارتباط آن با عوامل اجتماعی و فرهنگی، بسیار مورد توجه قرار گرفته است و یکی از رویکردهای مؤثر در تحلیل متون ادبی، تحلیل گفتمان انتقادی است. تحلیل گفتمان انتقادی نوعی رویکرد بین‌رشته‌ای است که با تجزیه و تحلیل متن در پی ارائۀ خوانشی نسبتاً دقیق از آن است. این مقاله به‌صورت توصیفی - تحلیلی به بررسی محتوای داستان‌های کوتاه خسرو شاهانی براساس نظریۀ تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف می‌پردازد. هدف اصلی این مقاله آن است تا با بهره‌گیری از روش تحلیل گفتمـان انتقادی فرکلاف که به زعم بسیاری از پژوهشـگران، جامع‌تر از دیگر روش‌هاست، انعکاس مسائل سیاسی - اجتماعی، فرهنگی و... را در داستان‌های کوتاه خسرو شاهانی کشف کرده و به چگونگی رابطۀ متقابل داستان‌های وی (به‌عنوان متن) و جامعه بپردازد و از این طریق گفتمان‌های موجود در داستان‌های این نویسنده را تبیین کند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که ویژگی‌های صوری زبان داستان‌های کوتاه شاهانی نظیر آواها، ­واژگان، ا­فعال، وجه افعال، عبارت‌بندی‌ها، انسجام صوری و معنایی و... دارای ارزش و بار گفتمانی هستند و به نوشته‌هایش جنبۀ ایدئولوژیک داده‌اند. شاهانی سعی داشته با به‌کارگیری قواعد و ابزارهای لازم، ایدئولوژی و گفتمان خاص خود را به‌صورت تأثیرگذار و کاربردی به مخاطب القا کند. در واقع اندیشه‌های او برساختی از رابطۀ زبان و ایدئولوژی‌های حاکم بر فضای داستان‌های وی است. وی نگاهی ویژه نسبت به تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دورۀ معاصر دارد و اوضاع و احوال جامعۀ ایران را در آن روزگار نقد می‌کند. از جمـله عوامـل شکل‌گیری گفتمـان در داستـان‌های کوتاه وی مـی‌توان به فقـر، فاصلۀ طبقاتـی، ناهنجاری‌های اخلاقی اشاره کرد.

کلیدواژه‌ها


-  آقا‌گل‌زاده، فردوس (1385). تحلیل گفتمان انتقادی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول.
-  آقا‌گل‌زاده، فردوس و غیاثیان، مریم السادات (1386). «رویکردهای غالب در تحلیل گفتمان انتقادی»، مجلۀ زبان و زبان‌شناسی، سال سوم، شمارۀ اول، 158-160.
-  آلوت، میریام (1368). رمان به روایت رمان نویسان، ترجمۀ علی محمد حق‌شناس، تهران: نشر مرکز.
-  چارویس، ترسن (1375). «شیوۀ خواندن داستان‌های کوتاه»، ترجمۀ شهرزاد تجزیه‌چی، فصلنامۀ ادبیات داستانی، سال چهارم، شمارۀ 40.
-  شاهانی، خسرو (1348). وحشت آباد، تهران: پرستو.
-  شاهانی، خسرو (1349). آدم عوضی، تهران: کتاب‌های پرستو، چاپ اول.
-  شاهانی، خسرو (1353).  کمدی افتتاح، تهران: نشر پرستو، چاپ دوم.
-  شاهانی، خسرو (1358الف). پهلوان محله، تهران: امیرکبیر، چاپ سوم.
-  شاهانی، خسرو (1358ب). تفنگ بادی، تهران: به هزینۀ شخصی، چاپ اول.
-  شاهانی، خسرو (1362). گره کور، تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی عطایی، چاپ اول.
-  شاهانی، خسرو (1363). قهرمان ملی، تهران: بامداد، چاپ اول.
-  شاهانی، خسرو (1368 الف). شیئی مرموز، تهران، چاپ اول.
-  شاهانی، خسرو (1368 ب). بازنشسته، تهران، چاپ اول.
-  شاهانی، خسرو (1369). گنجبادآورد، تهران، چاپ اول.
-  شاهانی، خسرو (1377). مملکت ناراضی‌ها، تهران: توس، چاپ اول.
-  شاهانی، خسرو (2536). الکی خوش‌ها، تهران: امیرکبیر، چاپ اول.
-  شفیعی کدکنی، محمدرضا (1380). شعر معاصر عرب، تهران: انتشارت سخن، چاپ اول.
-  شیری، قهرمان (1387). «نام‌گزینی در روزگار سپری شدۀ دولت‌آبادی»، فصلنامۀ علمی پژوهشی ادبیات فارسی، سال هجدهم، شمارۀ 74، 113-144.
-  عابدینی، حسن (1386). صد سال داستان‌نویسی در ایران، تهران: چشمه، چاپ چهاردهم.
-  فاضلی، محمد (1383). «گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی»، پژوهشنامۀ علوم انسانی و اجتماعی، سال چهارم، شمارۀ چهاردهم، 81-105.
-  فتوحی، محمود (1391). سبک‌شناسی، نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها، تهران: سخن.
-  فرکلاف، نورمن (1379). تحلیل گفتمان انتقادی، ترجمۀ فاطمه شایسته پیران و دیگران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، چاپ اول.
-  گرجی، مصطفی (1390). «تحلیل نشانه - معناشناختی رمان‌های سیاسی فارسی از 1351-1380»، فصلنامۀ پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 20، 183- 205.
-  گرجی، مصطفی و درودگریان،  فرهاد و میری سیده ساره (1389). «نقب و نقدی بر عنوان‌شناسی کتاب‌ها و اشعار سلمان هراتی»، کتاب ماه ادبیات، شمارۀ 46.
-  لازار، ژیلبر (1389). دستور زبان فارسی معاصر، ترجمۀ بحرینی، تهران: هرمس.
-  محسنی، محمد‌جواد (1391). «جستاری در نظریه و روش تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف»، مجلۀ معرفت فرهنگی - اجتماعی، سال سوم، شمارۀ دو، 63-86.
-  محمدی، ابراهیم و غفوری حسن‌آباد، عفت و حقدادی، عبدالرحیم (1393). «تحلیل تطبیقی عنوان داستان در آثار صادق هدایت و زکریا تامر»، فصلنامۀ علمی پژوهشی پژوهش‌های ادبیات تطبیقی، دورۀ 2، شمارۀ 2، 191-217.
-  میرصادقی، جمال (1377). عناصر داستان، تهران: سخن.
-  نامور مطلق، بهمن (1386). «مطالعۀ روابط یک متن با دیگر متن‌ها»، پژوهش‌نامۀ علوم انسانی، شمارۀ 56، 83-98.
-  یارمحمدی، لطف الله (1379). «بهره‌گیری مترجم از تحلیل گفتمان»، سال نهم، شمارۀ 32.
-  یارمحمدی، لطف الله (1380). «شیوه‌ای در تحلیل گفتمان و بررسی دیدگاه‌های فکری- اجتماعی»، نامۀ فرهنگ، دورۀ سوم، شمارۀ 42.
-  یارمحمدی، لطف الله (1385).  ارتباطات از منظر گفتمان شناسی انتقادی، تهران: هرمس.
-  یورگنسن، ماریان و فیلیپس، لوییز (1389). نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمۀ هادی جلیلی، تهران: نی.