تغییرات نقشی وندهای جمعِ اسم در فارسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه زبان شناسی، دانشگاه بوعلی سینا

چکیده

پسوند‌گذاری و تراوند‌گذاری دو راهکار عمده برای جمع بستن اسامی مفرد در زبان فارسی است. فرایند پسوندگذاری بومی این زبان است، در حالی‌که تراوندگذاری قرضی محسوب می‌شود. فرایند اخیر ناظر بر انگاره‌هایی است که به همراه وام‌واژه‌های عربی وارد زبان فارسی شده‌اند. این انگاره‌ها صورت‌هایی را می‌سازند که در دستور سنتی به جمع مکسر معروند. در فارسی نو، یعنی فارسی دوران اسلامی، پسوندهای جمع که بعضی از آنها قرضی‌اند، و نیز انگاره‌های تراوندگذاری دچار تغییرات نقشی مختلفی شده‌اند. علاوه بر این، در این دوره امکانات جدیدی به همین امکانات پر تعداد جمع‌سازی اضافه شده است. هدف این مقاله بررسی همۀ این تغییرات در چارچوب دستوری‌شدگی و دستوری‌زدایی است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که بسیاری از امکانات جمع‌سازی در فارسی دچار واگرایی نقشی شده‌اند، یعنی علاوه بر نقش اصلی خود، نقش‌های فرعی پیدا کرده‌اند و در بسیاری از موارد از آنها برای واژه‌سازی استفاده شده است. 

کلیدواژه‌ها


-  ابوالقاسمی، محسن (1373). تاریخ زبان فارسی، تهران: سمت.
-  ابوالقاسمی، محسن (1387). دستور تاریخی زبان فارسی، چاپ هفتم. تهران: سمت.
-  چوبک، صادق (1382). انتری که لوطیش مرده بود و داستان‌های دیگر، تهران: آزاد مهر.
-  خسروی، محمدباقر (1374). شمس و طغرا، تهران: فجر اسلام.
-  خواند میر، غیاث‌الدین (1381). حبیب السیر، گردآورنده: عبدالحسین نوائی، متون تاریخی زبان فارسی، تهران: سمت، 145-149.
-  دولت آبادی، محمود (1382). سلوک، تهران: چشمه، فرهنگ معاصر.
-   زمچی اسفزاری، معین‌الدین محمد (1338). روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات، به کوشش سید محمد کاظم امام، تهران: دانشگاه تهران.
-  سجستانی، ابویعقوب (1327/1949). کشف المحجوب، به تصحیح هنری کربن، تهران: انستیتو ایران و فرانسه.
-  شریعت، محمد جواد (1370). دستور زبان فارسی، چاپ 4، تهران: اساطیر.
-  فضل الله، رشید الدین (1911). جامع التواریخ، به کوشش ادگار بلوشه، جلد 2، لیدن: بریل.
-  کشانی، خسرو (1371).  اشتقاق پسوندی در زبان فارسی امروز، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
-  کشانی، خسرو (1372). فرهنگ فارسی زانسو، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
-  نجفی، ابوالحسن (1371). غلط ننویسیم، فرهنگ دشواری‌های زبان فارسی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
-  نغزگوی‌کهن، مهرداد و داوری، شادی (1391). «شبه‌وند‌شدگی»، پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی، سال اول، شماره 1: 85-65.
-   نغزگوی‌کهن، مهرداد و راسخ‌مهند، محمد (1391). «دستوری‌شدگی و بسط استعاری»، پژوهش‌های زبانی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دوره 3، شماره 1، بهار و تابستان، شماره پیاپی 4: 117-134.
-  نغزگوی‌کهن، مهرداد (1394). امکانات تکریمی ارجاعی در فارسی نو، جشن‌نامه دکتر کورش صفوی، به اهتمام مهرداد نغزگوی‌کهن و محمد راسخ مهند، تهران: انتشارات سیاهرود، 365-393.
-  نغزگوی‌کهن، مهرداد (1395). فارسی در گذر زمان، تهران: کتاب بهار.
-   نغزگوی‌کهن، مهرداد (1396). تراوندگذاری در اسامی فارسی، جشن نامه دکتر محمد دبیر‌مقدم، مجموعه مقالات زبان شناختی به کوشش محمدرضا رضوی و مرضیه صناعتی، تهران: کتاب بهار، 367-376.
-  وطواط، رشیدالدین محمد عمر کاتب بلخی (1362). حدائق السحر فی دقایق الشعر، تهران: کتابخانه صناعی.
-  Allen, A. (1995). Regrammaticalization and degrammaticalization of the inchoative suffix. In: Historical linguistics 1993. Henning Anderson (Ed.). 1-8. Amsterdam and Philadelphia: John Benjamins.
-  Andersen, Henning (2005). Review of Joseph and Janda 2003. Diachronica 22, 1: 155-176.
-  Andersen, Henning (2006). “Grammation, regrammation and degrammation: Tense loss in Russian”, Diachronica 23, 2: 231–58.
-  Andersen, Henning (2008). Grammaticalization in a speaker-oriented theory of change. In Thórhallur Eythórsson (ed.) Grammatical Change and Linguistic Theory: The Rosendal Papers. 11–44 Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
-  Bauer, Laurie (2000). Transfixation. In Geert Booij, Christian, Lehmann and Joachim Mugdan in collaboration with Wolfgang Kesselheim and Stavros Skopeteas (eds.). Morphologie/Morphology, Ein internationales Handbuch zur Flexion und Wortbildung/An International Handbook on Inflection and Word-Formation, ed. by. Vol.1: 552-557.
-  Booij, Geert. (2002). The morphology of Dutch. Oxford: Oxford University Press. 
-  Booij, Geert. (2005). The grammar of words. Oxford: Oxford University Press.
-  Cappellaro, Chiara (2013). Overabundance in diachrony: A case study. In Silvio Cruschina, Martin Maiden and John Charles Smith (eds.). The boundaries of pure morphology: Diachronic and synchronic perspectives. 209–220. Oxford: Oxford University Press.
-  Dalton-Puffer, C. (1996). The French Influence on Middle English Morphology: a Corpus-Based Study on Derivation (Vol. 20): Walter de Gruyter.
-   Enger, H.-O. (2002). The story of Scandinavian-s (t) retold: grammaticalising a clitic to a derivational affix. Folia Linguistica Historica, 36 (Historica vol. 23, 1-2), 79-106.
-  Haspelmath, Martin and Sims, Andrea D. (2010). Understanding morphology. 2nd Edition. London: Hodder Education.  
-  Heine, Bernd (2002). On the role of context in grammaticalization. In: IlseWischer and Gabriele Diewald, (eds.). New Reflections on Grammaticalization. 83-101. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
-  Hopper, P J. )1991(. On some principles of grammaticization. In: E. C. Traugott and B. Heine (eds.). Approaches to grammaticalization .vol. I. 17-35.Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
-  Hopper, P. J. and Traugott, E. C. (2003). Grammaticalization. Cambridge: Cambridge University Press.
-  Kiparsky, Paul (2010). “Dvandvas, blocking, and the associative: The bumpy ride from phrase to word”, Language, 86: 302–331. 
-  Lehmann, Christian (1995/1982). Thoughts on grammaticalization. München and Newcastle: Lincom Europa.
-  Lehmann, Christian (2005). Pleonasm and hypercharacterisation. In: Geert E. Booij and Jaap van Marle (eds.). Yearbook of morphology. 119–154. Dordrecht: Springer.
-  Mel’čuk, I. (2006). Aspects of the theory of morphology. Trends in linguistics 146. Berlin/New York: Mouton de Gruyter.  
-  Naghzguy-Kohan, Mehrdad and Kuteva, Tania (2016). “On competition and blocking in inflectional morphology: evidence from the domain of number in New Persian”, Folia Linguistica, 50-1: 65-96.
-  Norde, Muriel. (2009). Degrammaticalization. Oxford: Oxford University press.
-  Pittner, Karin (2015). Between inflection and derivation: adverbial suffixes in English and German. In: Karin Pittner, Daniela Elsner, Fabian Barteld (eds.). Adverbs, functional and diachronic aspect. 133-156. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
-  Plag, Ingo (2003). Word-formation in English. Cambridge: Cambridge University Press.
-  Ramat, Paolo (1992). “Thoughts on degrammaticalization”, Linguistics, 30: 549-60.
-  Thornton, Anna Maria (2011). Overabundance (multiple forms realizing the same cell): A non-canonical phenomenon in Italian verb morphology. In Martin Maiden, John Charles Smith, Maria Goldbach & Marc-Oliver Hinzelin (eds.). Morphological autonomy: Perspectives from romance inflectional morphology. 358–381. Oxford: Oxford University Press.