دستوری‌شدگی «مر» و پیرااضافۀ «مر ... را» در زبان فارسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکترای زبانشناسی دانشگاه بوعلی سینا

چکیده

زبان موجودی زنده است و سعی می­ کند از امکانات خود به شکلی پویا بهره ببرد. از همین ­رو واژگان را عناصری ایستا نمی­ داند، بلکه ممکن است به هنگام نیاز آنها را برای اهداف خود تغییر دهد. «دستوری­ شدگی» یکی از این نوع ابزارهای زبان است. وقتی یک واژۀ آزاد، دستوری می ­شود، به این معناست که می ­تواند نقشی دستوری نیز داشته باشد. اگر این فرایند ادامه یابد جزء دستوری، دستوری ­تر می ­شود. در این مقاله به فرایند دستوری ­شدگی «مر» پرداخته می ­شود. از دورانی که «مر» واژه­ای آزاد بوده اطلاعات چندانی در دست نیست. برای انجام این پژوهش در پیکره­ای شامل 70 عنوان کتاب در 127 مجلد که متعلق به بازۀ زمانی قرن چهارم تا چهاردهم هجری است، وجود «مر» و «مر ...را» بررسی گردید. بررسی این پیکره نشان می­ دهد این واژه، به ­ویژه در سه قرن چهارم و پنجم و ششم به دو صورت تکواژ «مر» و پیرااضافۀ «مر ... را» کاربرد داشته است. هر دو کاربرد نشانگر چندین نقش معنایی است و از آنجا که با تکواژ «را» پیوند دارند، این نقش ­های معنایی زیرمجموعه‌ای از نقش ­های معنایی «را» نیز هستند. همۀ این نقش ­ها مورد بررسی قرار گرفته و بسامد آنها به‌دست آمده است و سیر دستوری ­شدگی آن بررسی شده است. در پایان خواهیم دید حاصل این دستوری ­شدگی امروزه تنها در واژۀ «مرا» مشاهده می ­شود.

کلیدواژه‌ها


-   ابن اسفندیار، محمدبن حسن (1366). تاریخ طبرستان. به تصحیح عباس اقبال آشتیانی. تهران: کلاله خاور.
-   ابن بلخی (1362). فارسنامه ابن بلخی. به تصحیح رینولد الین نیکلسون و گای لیسترانج. تهران: دنیای کتاب.
-   ابن مهلب (1389). مجمل التواریخ و القصص. به تصحیح محمدتقی بهار. تهران: اساطیر.
-   ابوالفتوح رازی، حسین­بن­علی (1371). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. به تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش­های اسلامی.
-   ابونصر هروی، قاسم­بن یوسف (1386). رساله طریق قسمت آب قلب. به تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
-   ارجانی، فرامرزبن خدادبن عبدالله الکاتب (1392). سمک عیار. به تصحیح محمد روشن. تهران: صدای معاصر.
-   استرآبادی، محمدمهدی بن محمد نصیر (1384). درّه نادره، تاریخ عصر نادرشاه. به اهتمام سیدجعفر شهیدی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
-   انصاری، عبدالله­بن­محمد (1362). طبقات الصوفیه. مقابله و تصحیح محمدسرور مولایی. تهران: توس.
-   انصاری، عبدالله­بن­محمد (1379). شرح منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری براساس شرح عبدالرزاق کاشانی. به تصحیح علی شیروانی. تهران: الزهرا (س).
-   انصاری، عبدالله­بن­محمد (1382). مناجات نامه. مقابله و تصحیح محمد حماصیان. کرمان: خدمات فرهنگی کرمان.
-   بدلیسی، شرف­الدین بن شمس­الدین (1377). شرفنامه، تاریخ مفصل کردستان. به اهتمام ولادیمیر ولییامینوف زرنوف. تهران: اساطیر.
-   بلخی، عمروبن محمود (1344). مقامات حمیدی. به تصحیح سید علی اکبر ابرقویی. اصفهان: دانشکده ادبیات اصفهان.
-   بلعمی، بوعلی (1353). تاریخ بلعمی. به تصحیح محمدتقی بهار و محمد پروین گنابادی. تهران: زوار.
-   بهار، محمدتقی (1389). تاریخ سیستان. نویسندگان ناشناس. تهران: اساطیر.
-   بیهقی، علی­بن زید (1361). تاریخ بیهق. به تصحیح احمد بهمنیار. تهران: فروغی.
-   ترکمان، اسکندربیک، مورخ، محمدیوسف (1317). ذیل تاریخ عالم آرای عباسی. به تصحیح سهیلی خوانساری. تهران: چاپخانه اسلامیه.
-   تهرانی (میرخانی)، مصطفی (1385). سفرنامه گوهر مقصود، خاطرات سیاسی و اجتماعی دوره استبداد صغیر. به کوشش زهرا میرخانی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
-   جامی، عبدالرحمن­بن احمد (1379). بهارستان و رسائل جامی. به تصحیح اعلاخان افصح­زاد، محمدجان عمروف و ابوبکر ظهورالدین. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
-   حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله (1375). تاریخ نیشابور. ترجمه محمدبن حسین خلیفه نیشابوری. به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگه.
-   حکیم سمرقندی، ابوالقاسم اسحاق بن محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بن زید (1393). ترجمه عبدالحی حبیبی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
-   خاقانی، بدیل­بن علی (1384). منشات خاقانی. به تصحیح محمد روشن. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
-   خواندمیر، غیاث­الدین بن همام­الدین (1380). تاریخ حبیب السیر. زیر نظر محمد دبیرسیاقی. تهران: خیام.
-   خیام، عمربن­ابراهیم (1392). نوروزنامه. به تصحیح مجتبی مینوی. تهران: اساطیر.
-   رازی، شمس­الدین محمدبن قیس (1336). المعجم فی معاییر اشعار العجم. به تصحیح محمد قزوینی و محمدتقی مدرس رضوی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
-   رضازاده ملک، رحیم (۱۳۸۳). «دیباچه شاهنامه ابومنصوری». نامه انجمن (۱۳).
-   روملو، حسن (1384). احسن التواریخ. به تصحیح عبدالحسین نوایی. تهران: اساطیر.
-   ستوده، منوچهر (1362). حدود العالم من المشرق الی المغرب. نویسنده ناشناس. تهران: کتابخانه طهوری.
-   سمرقندی، دولتشاه بن علاءالدوله (1382). تذکرۀ­الشعراء. به تصحیح ادوارد براون. تهران: اساطیر.
-   سمرقندی، کمال­الدین عبدالرزاق (1372). مطلع سعدین و مجمع بحرین. به اهتمام عبدالحسین نوایی. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
-   سهروردی، یحیی­بن حبش (1372). مجموعه مصنفات شیخ اشراق. به تصحیح هانری کربن، نجفقلی حبیبی و حسین نصر. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
-   سهروردی، یحیی­بن حبش (1388). روزی با جماعت صوفیان. به تصحیح حسین مفید. تهران: مولی.
-   سهروردی، یحیی­بن حبش (1388). فی حالۀ الطفولیه. به تصحیح حسین مفید. تهران: مولی.
-   سهروردی، یحیی­بن حبش (1388). لغت موران. به تصحیح حسین مفید. تهران: مولی.
-   سهروردی، یحیی­بن حبش (1393). فی حقیقۀ­العشق یا مونش العشاق. به تصحیح حسین مفید. تهران: مولی.
-   سهروردی، یحیی­بن حبش (1394). آواز پر جبرئیل. به تصحیح حسین مفید. تهران: مولی.
-   سهروردی، یحیی­بن حبش (1396). رساله الطیر. به تصحیح بهمن صادقی مزده. تهران: مولی.
-   سهروردی، یحیی­بن حبش (1397). عقل سرخ. به تصحیح حسین مفید. تهران: مولی.
-   شیروانی، حاج میرزا زین­العابدین (1389). بستان السیاحه. به تصحیح منیژه محمودی. تهران: حقیقت.
-   طبری، محمدبن­جریر (1356). ترجمه تفسیر طبری. به تصحیح حبیب یغمایی. تهران: توس.
-   طبری، محمدبن­جریر (1362). تاریخ طبری. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: اساطیر.
-   طسوجی تبریزی، عبداللطیف ]مترجم[ (1387). هزار و یک شب. به تصحیح علی اصغر حکمت. تهران: دنیای کتاب.
-   عطار، محمدبن­ابراهیم (1395). تذکرۀ­الاولیا. به تصحیح محمد استعلامی. تهران: زوار.
-   عنصرالمعالی، کیکاوس­بن­اسکندر (1383). قابوس­نامه. به تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
-   غزالی طوسی، احمدبن محمد (2536). مکاتبات خواجه احمد غزالی با عین القضات همدانی. به تصحیح نصرالله پورجوادی. تهران: خانقاه نعمت­اللهی.
-   غزالی، محمدبن­محمد (1383). کیمیای سعادت. به تصحیح حسین خدیوجم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
-   غزالی، محمدبن­محمد (1390). احیاءالعلوم. ترجمه مؤیدالدین محمد خوارزمی. به تصحیح حسین خدیو جم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
-   فسایی، حسن بن حسن (1382). فارسنامه ناصری. به تصحیح منصور رستگار فسایی. تهران: امیرکبیر.
-   فومنی، عبدالفتاح (1349). تاریخ گیلان. به تصحیح منوچهر ستوده. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
-   قبادیانی مروزی، ناصرخسرو (1398). سفرنامه ناصرخسرو قبادیانی مروزی. به کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: زوار.
-   کاشفی حسین­بن علی (1388). انوار سهیلی. به تصحیح محمد روشن. تهران: صدای معاصر.
-   کلاباذی، ابوبکر محمدبن­ابراهیم (1363). شرح التعرف لمذهب التصوف. به تصحیح محمد روشن. تهران: اساطیر.
-   گردیزی، عبدالحی­بن­ضحاک (1363). زین­الاخبار. به تصحیح عبدالحی حبیبی. تهران: دنیای کتاب.
-   مجدالملک، حاج میرزا محمدخان (1321). رساله مجدیه. به نصحیح سعید نفیسی. تهران: چاپخانه بانک ملی ایران.
-   مراغه­ای، زین­العابدین (1385). سیاحتنامه ابراهیم بیگ. به کوشش محمدعلی سپانلو. تهران: آگه.
-   مرعشی، ظهیرالدین بن نصیرالدین (1361). تاریخ طبرستان و رویان و مازندران. به کوشش محمدحسین تسبیحی. تهران: مؤسسه مطبوعاتی شرق.
-   مستوفی قزوینی، حمدالله (1389). نزهة­القلوب. به تصحیح گای لیسترانج. تهران: اساطیر.
-   منوچهرخان حکیم (1384). اسکندرنامه. به کوشش علیرضا ذکاوتی قراگوزلو. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
-   مولوی، جلال­الدین محمدبن محمد (1386). فیه ما فیه. به تصحیح بدیع­الزمان فروزانفر. تهران: نگاه.
-   میهنی، محمدبن­منور (1386). اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید. به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگه.
-   نجم رازی، عبدالله­بن محمد (1392). مرصاد العباد. به تصحیح محمدامین ریاحی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
-   نخجوانی، محمدبن هندوشاه (1395). دستور الکاتب فی تعیین المراتب. به تصحیح علی اکبر احمدی دارانی. تهران: میراث مکتوب، با همکاری دانشگاه اصفهان.
-   نخشبی، ضیاءالدین (1372). طوطی­نامه. به تصحیح فتح­الله مجتبایی و غلامعلی آریا. تهران: انتشارات منوچهری.
-   نرشخی، محمدبن­جعفر (1387). تاریخ بخارا. ترجمه ابونصر احمدبن محمدبن نصرالقبادی. به تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. تهران: توس.
-   نظام­الملک، حسن­بن­علی (1394). سیاست­نامه. به تصحیح عباس اقبال آشتیانی. تهران: اساطیر.
-   واصفی، محمودبن عبدالجلیل (1349). بدایع الوقایع. به تصحیح الکساندر بلدروف. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
-   وحید قزوینی، محمدطاهر (1329). عباسنامه، یا شرح زندگی 22 ساله شاه عباس ثانی. به تصحیح ابراهیم دهگان. اراک: کتابفروشی داودی.
-   وراوینی، سعدالدین (1376). مرزبان­نامه. به تصحیح محمد روشن. تهران: اساطیر.
-   هجویری، علی­بن­عثمان (1375). کشف المحجوب. به تصحیح والنتین آلکسی یویچ ژوکوفسکی. تهران: کتابخانه­ طهوری.
-   هروی، موفق­الدین­ابومنصورعلی (1346). الابنیه عن حقایق الادویه. به کوشش حسین محبوبی اردکانی. به تصحیح احمد بهمنیار. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
-   هندوشاه­بن سنجر (1357). تجارب السلف در تواریخ خلفا و وزرای ایشان. به تصحیح عباس اقبال آشتیانی. تهران: طهوری.