پیدایش قیود «گواه‌نما» از فعل «گفتن» در فارسی: رویکرد دستوری‌شدگی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکترای زبان‌شناسی، مدرس دانشکده پیراپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی تهران

چکیده

بر اساس آیکهنوالد (2004، 2018)، در برخی از زبان­ های دنیا، اشاره به منبع اطلاعات گفته ­های گویندگان امری اجباری است، این­که گوینده، آنچه را که می­گوید، شخصاً با چشم خود دیده، شنیده، بوییده، لمس کرده، از شخص یا اشخاص دیگری شنیده و یا بر اساس حقایق و شواهد موجود، استنتاج نموده ­است، باید به لحاظ ابزارهای دستوری ­شده در جمله رمزگذاری شود. مفهوم معنایی اخیر، یعنی بازنمایی منبع اطلاعات گوینده در جمله گواه ­نمایی نامیده می­ شود. آیکهنوالد بر آن است که اگرچه گواه­ نمایی، مفهومی جهانی است، ولی گواه ­نمایی واقعی از رهگذر یک نظام بسته دستوری به تصویر کشیده می ­شود. در این میان، فارسی از جمله زبان ­هایی است که نه تنها گواه ­نمایی در آن اجباری نیست، بلکه از دیدگاه پژوهشگران این حوزه، ابزارهای گواه­ نمایی نیز در آن دستوری نشده­ اند. در این پژوهش برآنیم تا روند پیدایش آن دسته از قیود گواه ­نما در فارسی را که از فعل «گفتن» برخاسته­ اند، بررسی نماییم. بر این اساس می­ کوشیم نشان دهیم که ساخت «گویا» با مفهوم «قید گواه­ نما» در فارسی نو امروز از دستوری ­شدگی فعل «گفتن»، برای بیان گواه ­نمایی غیرمستقیم پا به عرصه وجود گذاشته ­است. داده ­های دوره­ های میانه، نو متقدم و نو امروز نشان می­ دهد که این قید گواه ­نما از کوتاه ­شدگی نخستین صورت ­های گواه ­نمای حاصل از فعل «گفتن» یعنی بند«تو گویی» و پس از آن، از قیود گواه ­نمای «گویی» و «گوئیا» حاصل آمده ­است. بنابراین اگر چه قیود گواه ­نمای حاصل از فعل «گفتن» در فارسی، هنوز به مرحله وندشدگی نرسیده­ اند، اما قطعاً دستوری­شده و در این مسیر، از جمله به قید تحول یافته ­اند. بر این اساس، تصور عدم وجود واحدهای دستوری­ شدۀ گواه ­نما در فارسی از بین می ­رود.

کلیدواژه‌ها


-  اخوان ثالث، مهدی (1335). زمستان، تهران: انتشارات زمان.
-  امیدواری، آرزو و ارسلان گلفام (1394). «بررسی ارتباط گواه­نمایی زبانی با شخصیت­پردازی در فیلم­نامه: با استناد به فیلم­نامه جدایی نادر از سیمین»، زبان و زبان­شناسی، دوره یازدهم، شماره 21.
-  امیدواری، آرزو و گلفام، ارسلان (1396). «بررسی گواه­نمایی در زبان فارسی: رویکردی رده­شناختی»، جستارهای زبانی، دوره هشتم، شماره 1.
-  انوری، محمدبن محمد (1376). دیوان انوری (دوره دو جلدی). به اهتمام محمد تقی مدرس رضوی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
-  بهار، محمدتقی (1394). دیوان اشعار ملک­الشعرای بهار، (دوره دو جلدی)، به کوشش چهرزاد بهار، تهران: انتشارات توس.
-  بیدل دهلوی، میرزا عبدالقادر (1388). دیوان ابوالمعانی میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی، چاپ سنگی نسخه خطی شماره 3656 کتابخانه رضا، به کوشش علیرضا قزوه، تهران: شرکت تعاونی کارآفرینان فرهنگ و هنر.
-  بیهقی، ابوالفضل (1396). تاریخ بیهقی، به تصحیح علی اکبر فیاض، تهران: هرمس.
-  جویای تبریزی، داراب بیگ (1378) دیوان جویای تبریزی، به اهتمام پرویز عباسی داکانی، تهران: نشر برگ.
-  حافظ شیرازی، شمس­الدین محمد (1371). دیوان، به تصحیح غنی - قزوینی، تهران: انتشارات ققنوس.
-  حزین لاهیجی، شیخ علی­بن ابی­طالب (1375). دیوان حزین لاهیجی، به تصحیح معصومه سالک، تهران: میراث مکتوب.
-  خاقانی شروانی، افضل­الدین بدیل بن علی (1395). دیوان خاقانی شروانی، با مقدمه بدیع­الزمان فروزانفر، تهران: مؤسسه انتشارات نگاه.
-  داوری، شادی و نغزگوی‌کهن، مهرداد (1396). افعال معین در فارسی: رویکرد دستوری­شدگی، تهران: نشر نویسه پارسی.
-  دهخدا، علی اکبر (1377). لغت­نامه دهخدا (دوره کامل)، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
-  دهلوی، امیرخسرو (1398). دیوان امیرخسرو دهلوی، با مقدمه و تصحیح محمد روشن، تهران: مؤسسه انتشارات نگاه.
-  راسخ مهند (1388). گفتارهایی در نحو، تهران: نشر مرکز.
-  راشد محصل، محمدتقی (1389). دینکرد هفتم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
-  رضاتی، والی و مژگان نیستانی (1395). «تمایز گواه­نمایی و وجهیت معرفتی بر اساس رفتار قیدهای زبان فارسی»، پژوهش­های زبانی، سال 7، شماره 1.
-  رضی­الدین آرتیمانی (1389). دیوان رضی­الدین آرتیمانی، به کوشش وحید سمنانی، تهران: انتشارات سنایی.
-  رودکی، جعفربن محمد (1373). دیوان رودکی سمرقندی، به تصحیح سعید نفیسی و یوسیف سامویلوویچ، تهران: انتشارات نگاه.
-  سعدی شیرازی، مصلح­بن عبدالله (1372). کلیات سعدی، به کوشش محمدعلی فروغی، تهران: امیرکبیر.
-  صادقی، علی­اشرف (1394). «صامت «ث» در زبان فارسی و پهلوی»، فرهنگ­نویسی،شماره 9: 3-44.
-  عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین (1373). پندنامه،تصحیح سیلوستر دوساسی، ترجمه ع. روح­بخشان، تهران: اساطیر.
-  عمان سامانی، نورالله بن عبدالله (1382). دیوان عمان سامانی،تهران: انتشارت فرارو.
-  عنصری، حسن بن احمد (1363). دیوان عنصری بلخی، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: کتابخانه سنایی.
-  فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه فردوسی، ویراستار: جلال خالقی مطلق، چاپ هشتم، نیویورک: بنیاد میراث ایران.
-  قبادیانی، ناصر خسرو (1357). دیوان اشعار حکیم ناصر خسر قبادیانی، به اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: شعبه تهران مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل.
-  کسایی مروزی، مجدالدین ابوالحسن (1396). دیوان حکیم کسایی مروزی، به کوشش محمدباقر نجف زاده بارفروش، تهران: نشر زوار.
-  محتشم کاشانی، کمال­الدین علی (1376). دیوان محتشم کاشانی، به کوشش مهرعلی گرگانی، تهران: سنایی.
-  مدبری، محمود (1370). شرح احوال و اشعار شاعران بی‌دیوان در قرن­های 3 و 4 و 5 هجری قمری، تهران: پانوس.
-  مکنزی، دیوید نیل (1390). فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمه: مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
-  مولانا، جلال­الدین محمد بلخی (1387). غزلیات شمس تبریز، مقدمه، گزینش و تفسیر: محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: انتشارات سخن.
-  نظیری نیشابوری، محمدحسین (1389). دیوان نظیری نیشابوری، به کوشش محمدرضا طاهری، تهران: انتشارات نگاه.
-  نغزگوی‌کهن، مهرداد (1389). «چگونگی شناسایی موارد دستوری­شدگی»، مجلۀ پژوهش­های زبان و ادبیات تطبیقی، ش2: 149-165.
-  نغزگوی‌کهن، مهرداد (1395) زبان فارسی در گذر زمان (مجموعه مقالات)، تهران: کتاب بهار.
-  ﻧﻐزﮔﻮیﻛﻬﻦ، ﻣﻬﺮداد (1387). «ﺑﺮرﺳﻲ ﻓﺮاﻳﻨﺪ دﺳﺘﻮریﺷﺪﮔﻲ در ﻓﺎرﺳﻲ ﺟﺪﻳﺪ»، دﺳﺘﻮر: وﻳﮋه ﻧﺎﻣﺔ ﻧﺎﻣﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن، 24: 3-4.
-  Aikhenvald, A. & Dixon R.M.W (eds.) (2003). Word: a cross-linguistic typology. Cambridge: Cambridge University Press.
-  Aikhenvald, A. (2004). Evidentiality, Oxford: Oxford University Press.
-  Aikhenvald, A. (2018). “Evidentiality: The Framework”, In: The Oxford Handbook of Evidentiality, Edited by Alexander Y. Aikhenvald. Oxford: Oxford University Press.
-  Boas, F. (1938). “Language”. In: F. Boas (ed.) General Anthropology. Boston, New York: D.C. Heath and company.
-  Chappelle, H (2008). “Variation in the grammaticalization of complementizers from verba dicendi in Sinitic languages”, Linguistic Typology, 12: 45-98.
-  Dall’Aglio-Hattnher, Marize Mattos (2017). “Evidential subtypes and tense systems in Brazilian Native Languages”. D.E.L.T.A. 33: 159-86.
-  Davari, Shadi & Mehrdad Naghzguy-Kohan (2017). “The grammaticalization of progressive aspect in Persian”, In: The Grammaticalization of Tense, Aspect, Modality and Evidentiality: A Functional Perspective. Hengeveld, Kees, Narrog, Heiko and Olbertz, Hella (Eds). Series: Trends in Linguistics. Studies and Monographs. Amsterdam: De Gruyter.
-  Ha Yap, Foong, Yi Deng & Marco Caboara (2017). “Attitudinal nominalizer(s) in Chinese: Evidence of recursive grammaticalization and pragmaticalization”. Lingua 200: 1-21.
-  Heine, B & Thomas Stolz (2008). “Grammaticalization as a creative process”. Language Typology and Universals. 61(4): 362-357.
-  Heine, B & Ulrike Claudi & Friederike Hünnemeyer (1991). Grammaticalization: A Conceptual Framework. Cambridge: Cambridge University Press.
-  Heine, B. (1993). Auxiliaries: Cognitive Forces and Grammaticalization. Oxford: Oxford University Press.
-  Heine, B. (2013). “On discourse markers: grammaticalization, pragmaticalization, or something else?” Linguistics. 51 (6):1205-1247
-  Hopper, P. & Traugott, E.C. (2003). Grammaticalization. 2nd edn. Cambridge: Cambridge University Press.
-  Johnston, Trevor & Adam Schembri (2010). “Variation, Lexicalization and Grammaticalization in signed languages”. LANGUAGE ET SOCIÉTÉ. No 131: 19-35.
-  Lehmann, Christian (2002). Thoughts on grammaticalization.2nd edn. Seminar für sprachwissenschaftt der Universität.
-  Mackenzie, D.N. (1971). A CONCISE PAHLAVI DICTIONARY, London: Oxford University Press.
-  Mathews, P.H. (1981). Syntax. Cambridge: Cambridge University Press.
-  Narrog & B. Heine (2011). “Introduction”. In: The Oxford Handbook of Grammaticalization. Heiko Narrog & Bernd Heine (eds.). Oxford: Oxford University Press.
-  Narrog, H & Wenjiang Yang (2018). “Evidentiality in Japanese”. In: The Oxford Handbook of Evidentiality. Edited by Alexander Aikhenvald. Oxford: Oxford University Press
-  Palmer, F.R (1986). Mood and Modality. Cambridge: Cambridge University Press.
-  Palmer, F.R. (1986). Modality and the English Modals. London: Longman.
-  Seinhorst, K (2014). “Phonetics in Functional Discourse Grammar”. Web papers in Functional Discourse Grammar, Issue 87. fon.hum.uva.nl
-  Stausberg, M (2015). “Zarathustra: Post-Gathic Trajectories”. In: The wiley Blackwell Companion to Zoroastrianism. Michael Stausberg, Yuhan Sohrab-Dinshaw Vevaina (eds.). John Wiley & Sons Ltd.
-  Traugott, Elizabeth. C (2015). “Toward a coherent account of grammatical constructionalization”. In: Diachronic Construction Grammar. Johanna Barðdal, Elena Smirnova, Lotte Sommerer and Spike Gildea. John Benjamin Publishing Company.
-  Windfuhr, Gernot L. (1982). “The verbal category of inference in Persian”, In: Monumentum George Morgenstierne. 2: 263-287. Leiden: Brill.