سبب و وتد: بیانگر ویژگی زبانی یا عروضی؟

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه خلیج فارس

چکیده

از آنجا که وزن شعر فارسی همانند شعر عربی بر اساس کمیت هجا استوار است، علمای عروض فارسی چنین پنداشته‌اند که در عروض فارسی مانند عروض عربی، ارکان عروضی باید بر اساس قواعد سبب و وتد تعیین و تنظیم شود. این تصور نادرست از آنجا ناشی شده است که علمای عروض فارسی کلمات بسیاری در زبان فارسی یافته‌اند که منطبق بر اسباب و اوتاد بوده است. در حالی که سبب و وتد در عروض عربی دلالت عروضی دارد و بسیاری از قواعد عربی مانند تعیین ارکان اصلی و فرعی، استخراج بحرها از دایره‌های عروضی، و رکن‌بندی وزن‌ها بر قواعد سبب و وتد استوار است. ولی در عروض فارسی سنتی اسباب و اوتاد جز نابسامانی و آشفتگی در پی نداشته است. دلیل این اشتباه آن است که عروضیان فارسی متوجه دلالت عروضی سبب و وتد نشده و آن را مقوله‌ای زبانی دانسته‌اند. عروض جدید پس از پی بردن به مفهوم هجا، با این باور که با وجود هجا دیگر نیازی به سبب و وتد نخواهد بود، آن را کنار گذاشت. اگرچه عروض جدید به درستی اقدام به این کار کرد ولی باید دانست که هجا و تقطیع هجایی نمی‌تواند جایگزین سبب و وتد باشد. بنابراین یکی از مهم‌ترین وظیفه‌ای را که سبب و وتد در عروض عربی به عهده دارد و آن سامان دادن به رکن‌بندی بحرهاست، در عروض فارسی نه هجا و تقطیع هجایی صِرف، که تکرار یک رکن یا تناوب ارکان (بر اساس دایرۀ نجفی) معیار رکن‌بندی وزن‌های مطبوع فارسی است که می‌تواند خلأ به وجود آمده از حذف سبب و وتد را در عروض فارسی پر کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


-  خواجه نصیرالدین طوسی (1393)، معیار الاشعار مقدمه تصحیح و تعلیقات علی‌اصغر قهرمانی مقبل، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
-  شمس قیس، شمس الدین محمّد قیس الرازى (1360)، المعجم فى معاییر اشعار العجم؛ تصحیح محمّد بن عبد الوهّاب قزوینى و تصحیح مجدّد مدرّس رضوى، چ3، تهران: کتابفروشى زوّار.
قهرمانی مقبل، علی‌اصغر (1390)، عروض و قافیۀ عربی، تهران: انتشارات سمت/ خلیج فارس.
-  ماهیار، عباس (1379)، عروض فارسی: شیوه‌ای نو برای آموزش عروض و قافیه، چ5، تهران: نشر قطره.
-  وحیدیان کامیار، تقی (1380)، وزن و قافیۀ شعر فارسى، چ5، تهران: مرکز نشر دانشگاهى.
-  ناتل خانلری، پرویز (1373)، وزن شعر فارسی، چ6، تهران: انتشارات توس.
-  نجفی، ابوالحسن (1387)، «طبقه‌بندی وزن‌های شعر فارسی (سخنرانی)»، نخستین مجموعه سخنرانی‌های مشترک فرهنگستان زبان و ادب فارسی و بنیاد ایران‌شناسی؛ زیر نظر حسن حبیبی و به کوشش حسن قریبی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صفحات 131-103.
-  أبوالحسن العروضی، أحمد بن محمّد (1996)، الجامع فی العروض والقوافی، حقّقه وقدّم له زهیر غازی زاهد وهلال ناجی، الطبعة الأولى، بیروت: دار الجیل.
-  أنیس، إبراهیم، موسیقى الشعر (1972)، الطبعة الرابعة، القاهرة: مکتبة الأنجلو المصریّة.
-  الأخفش، أبو الحسن سعید بن مسعدة (1985)، کتاب العروض، تحقیق وتعلیق وتقدیم أحمد محمّد عبد الدایم عبدالله، لا طبعة، مکّة - المعابدة: المکتبة الفیصلیّة.
-  البحتری، أبو عبادة الولید (؟)[MP2D1] ، دیوان؛ تحقیق حسن کامل الصیرفی، الطبعة الثالثة، القاهرة: دار المعارف.
-  الخطیب التبریزی، أبو زکریّا یحیى بن علی (؟)، کتاب الکافی فی العَروض والقوافی، تحقیق الحسّانی حسن عبدالله، لا طبعة، القاهرة: دار الکاتب العربی للطباعة والنشر.
-  خلوصی، صفاء (1966)، فنّ التقطیع الشعری والقافیة، الطبعة الثالثة، بیروت: مطابع دار الکتب.
-  الدمامینی، بدرالدین أبوعبدالله بن أبی بکر المخزومی (1324ق)، العیون الغامزة على خبایا الرامزة، القاهرة: المطبعة المیمنیّة.
-  الزمخشری، أبوالقاسم محمود جارالله (1989)، القسطاس فی علم العَروض، تحقیق فخرالدین قباوة، الطبعة الثانیة، بیروت: مکتبة المعارف.
-  السکّاکی، أبویعقوب یوسف بن محمّد (2000)، مفتاح العلوم؛ حقّقه وقدّم له و فهرسه عبدالحمید هنداوی، الطبعة الأولى، بیروت: دار الکتاب العلمیة.
-  العلَمی، محمّد (1983)، العَروض والقافیة: دراسة فی التأسیس والاستدراک، الطبعة الأولى، الدار البیضاء (المغرب): دار الثقافة.
-  عیّاد، شکری محمّد (1968)، موسیقى الشعر العربی: مشروع دراسة علمیّة، الطبعة الأولى، القاهرة: دارالمعرفة.
-  Weil, Gotthold (1960), "‘Arūd. I", in Encyclopaedia of Islam, new edition, Leiden London: Brill Luzac, volume I, pp. 667-677.