مدارک و شواهد زبان فارسی از دو قرن اول و دوم هجری بسیار اندک است و آنچه باقی‌مانده برای ایران‌شناسان ارزش و اهمّیّت فراوانی دارد. یکی از نویسندگان قرن سوم که چند جملۀ فارسی را در آثار خود نقل کرده ابن‌ابی‌الدُّنیا (208 - 281هـ.ق) است. جمله‌های فارسی در آثار ابن‌ابی‌الدُّنیا از قدیمی‌ترین مدارک و شواهد زبان فارسی نو (فارسی دری) است که به‌دست ما رسیده است و از منظرِ تاریخ زبان فارسی حائز اهمّیّت فراوان است. در پژوهش حاضر همۀ آثار چاپی ابن‌ابی‌الدُّنیا را به روش استقراء تام بررسی کرده‌ایم و پس از شناسایی و استخراج جمله‌های فارسی، به توصیف و تحلیل آنها پرداخته‌ایم. نتایج این پژوهش عبارتند از: 1. ابن‌ابی‌الدُّنیا در آثار خود که به زبان عربی تألیف کرده، چند جملۀ فارسی آورده است. 2. جمله‌های فارسیِ آثارِ ابن‌ابی‌الدُّنیا از معدود مدارک و شواهد موجود فارسی نو و از قدیم‌ترینِ آنهاست و به این دلایل در پژوهش‌های مربوط به تاریخ زبان‌فارسی و ایران‌شناسی حائز اهمّیّت بسیار است. 3. وجود جمله‌های فارسی در آثارِ ابن‌ابی‌الدُّنیا نشان می‌دهد که در قرن‌های نخستین هجری، زبان فارسی نو در مناطقی از جنوب غربی ایران و عراق (اهواز و بصره و کوفه و بغداد) به شکل زبان گفتار رواج داشته است. 4. برای تدوینِ تاریخ زبان فارسی و بررسیِ همه‌جانبۀ این موضوع باید همۀ متون عربی که در سه قرن نخستین هجری تألیف شده‌اند از منظر کلمات و عبارات فارسی بررسی شوند تا آنگاه بر پایۀ شواهد بیشتر شاید بتوانیم به توصیفِ جامع‌تر و دقیق‌ترِ زبان فارسی دست یابیم.
ابن‌ابی‌الدُّنیا، ابوبکر عبداللّه بن محمّد (1379). مقتل امیرالمؤمنین علی(ع)، ترجمۀ فارسی محمود مهدوی دامغانی، مشهد: انتشارات تاسوعا.
ابن‌ابی‌الدُّنیا، ابوبکر عبداللّه بن محمّد (1413ق/ 1993م). الإعتبار و أعقاب السُّرور و الأحزان، قَدَّمَ لَهُ و حَقَّقَهُ و عَلَّقَ عَلَیه نجم عبدالرَّحمان خلف، بیروت: دار البشیر.
ابن‌ابی‌الدُّنیا، ابوبکر عبداللّه بن محمّد (1417ق/ 1997م). المُحتضرین، تحقیق محمّد خیر رمضان یوسف، بیروت: دار ابن‌حزم.
ابن‌ابی‌الدُّنیا، ابوبکر عبداللّه بن محمّد (1417ق/ 1997م). صفة النّار، تحقیق محمّد خیر رمضان یوسف، بیروت: دار ابن‌حزم.
ابن‌ابی‌الدُّنیا، ابوبکر عبداللّه بن محمّد (1418ق/ 1997م). الصَّبر و الثَّواب علیه، تحقیق محمّد خیر رمضان یوسف، بیروت: دارابن‌حزم.
ابن‌ابی‌الدُّنیا، ابوبکر عبداللّه بن محمّد (1418ق/ 1998م). التَّهَجُّد و قیام اللَّیل، تحقیق و دراسة مصلح بن جزاء بن فدغوش الحارثی، الرّیاض: مکتبة الرُّشد.
ابن‌ابی‌الدُّنیا، ابوبکر عبداللّه بن محمّد (1419ق/ 1998م). الرِّقَّة و البُکاء، تحقیق محمّد خیر رمضان یوسف، بیروت: دار ابن‌حزم، الطَّبعة الثّالثة.
ابن‌ابی‌الدُّنیا، ابوبکر عبداللّه بن محمّد (1420ق/2000م). القُبور، قَدَّمَ لَهُ و ضَبَطَ نَصَّهُ و خَرَّجَ نُصوصَه طارق محمّد سکلوع العمودی، المدینة: المکتبة الغرباء الأثریة.
ابن‌ابی‌الدُّنیا، ابوبکر عبداللّه بن محمّد (1421ق/2000م). رسائل ابن‌ابی‌الدُّنیا فی الزُّهد و الرَّقائق و الورع، جَمَعَها و ضَبَطَها و عَلَّقَ عَلَیها ابوبکر بن عبداللّه سعداوی، الشّارقة: المنتدی الإسلامی الشّارقة، المرکز العربی للکتاب.
ابن‌ابی‌الدُّنیا، ابوبکر عبداللّه بن محمّد (1433ق/ 2012م). موسوعة ابن‌ابی‌الدُّنیا، تحقیق فاضل بن خلف الحمّادة الرّقیّ، الرّیاض: دار اطلس الخضراء.
ابن‌تَغری بِردی، جمال‌الدّین ابوالمحاسن یوسف (1383ق/ 1963م). النُّجوم الزَّاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره: وزارۀ الثقافۀ و الإرشاد قومی-مؤسسۀ المصریۀ العامّۀ للتَّألیف و التَّرجمۀ و الطِّباعۀ و النَّشر.
ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرَّحمان (1415ق/ 1995م). تاریخُ المُنتظَم فی تاریخ الأمَم و المُلوک، تحقیق محمّد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، تصحیح نعیم زَرزور، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطَّبعة الثّانیة.
ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرَّحمان (1430ق/ 2009م). صفة الصَّفوة، تحقیق احمد بن علی، قاهره: دارالحدیث.
ابن‌حجر عسقلانی (1416ق/ 1995م). تهذیبُ التَّهذیب، باعتناء ابراهیم الزّیبق و عادل مرشد، بیروت: المؤسّسة الرّسالة.
ابن‌خلّکان، ابی‌العبّاس شمسالدّین احمد (1414ق/ 1994م). وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزَّمان، حَقَّقَهُ احسان عبّاس، بیروت: دار صادر.
ابن‌عساکر، علی بن حسن (1415ق/ 1995م و 1418ق/ 1997م). تاریخ مدینة دمشق، [الجزء الثّانی عشر و الجزء السّادس و الخمسون]، دراسة و تحقیق محب‌الدّین ابی‌سعید عمر بن غرامة العمروی، بیروت: دارالفکر.
ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین (1429ق / 2008م). الأغانی، تحقیق احسان عبّاس، ابراهیم السّعافین، بکر عبّاس، بیروت: دارصادر، الطَّبعة الثّالثة.
ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبداللّه (1416ق/ 1996م). حلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء، بیروت: دارالکتاب العربی.
آذرنوش، آذرتاش (1387). چالش میان فارسی و عربی، تهران: نشر نی، چاپ دوم.
آذرنوش، آذرتاش (1388). راه‌های نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی، تهران: انتشارات توس، چاپ سوم.
بخش کتاب‌شناسی (1368). «ابن‌ابی‌الدُّنیا»، دایرة المعارفبزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: انتشارات دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 2: 650-651.
بیهقی، ابوبکر أحمد بن الحسین (1423ق/ 2003م). الجامع لشعب الإیمان، أشرَفَ عَلَی تحقیقِه و تخریجِ أحادیثِه مختار احمد النّدوی و عبدالعلی عبدالحمید حامد، الرّیاض: مکتبة الرُّشد.
پورجوادی، نصراللّه (1396). پارسی‌گویی در تصوّف، تهران: نشر صوفیا.
جامی، نورالدّین عبدالرَّحمان (1382). نَفَحاتُ الأنس مِن حَضَرات القُدس، به تصحیح محمود عابدی، تهران: انتشارات اطّلاعات، چاپ چهارم.
جمال‌الدّین اصفهانی، محمّد بن عبدالرّزّاق (1362). دیوان، به تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، تهران: انتشارات کتابخانۀ سنائی، چاپ دوم.
جهشیارى، ابوعداللّه محمّد بن عبدوس (1357ق/ 1938م). الوُزَراء و الکُتّاب، حَقَّقَهُ وَ وَضَعَ فَهارِسِهِ مصطفی السَّقا، ابراهیم الأبیاری، عبدالحفیظ شبلی، قاهره: مطبعة مصطفی البابی الحلبی و أولاده.
حسن‌دوست، محمّد (1389). فرهنگِ تطبیقی-موضوعیِ زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نو، تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
خطیب بغدادی، ابی‌بکر احمد بن علی بن ثابت (1422ق/ 2001م). تاریخ مدینة السَّلام (تاریخ بغداد)، حقَّقه بشار عوّاد معروف، بیروت: دار الغرب الإسلامی.
دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه، زیر نظر محمّدمعین و سیّدجعفر شهیدی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم از دورۀ جدید.
دیتریش، آ. (2535 [= 1355]). «ابن‌ابی‌الدُّنیا»، دانشنامۀ ایران و اسلام، زیر نظر احسان یارشاطر، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، جزوۀ شمارۀ 2: 391.
الذَّهبی، شمسالدّین محمّد بن أحمد بن عثمان بن قایماز (1417ق/ 1996م). سیر أعلام النُّبلاء، أشرف علی تحقیق الکتاب و خرَّج أحادیثه شعیب الأرنؤوط، بیروت: مؤسسۀ الرّسالۀ، الطَّبعۀ الحادی العشرۀ.
رزم‌آرا، حسینعلی(1330). فرهنگ جغرافیایی ایران، (جلد ششم: استان ششم)، تهران: انتشارات دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش.
زرکلی، خیرالدّین (2002م). الأعلام، بیروت: دارالعلم للملایین، الطَّبعة الخامسة عشرۀ.
سمعانی، ابوسعد عبدالکریم بن محمّد بن منصور (1404ق/ 1984م). الأنساب، حَقَّقَهُ و راجَعَهُ اکرم البوشی، القاهرة: مکتبة ابن‌تیمیة.
طبری، محمّدبن‌ایّوب (1349). مفتاح المُعاملات، به کوشش محمّدامین ریاحی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
عبدالرّزّاق بن هَمّام الصَّنعانی (1419ق/ 1999م). تفسیر عبدالرّزّاق، دراسة و تحقیق محمود محمَّد عَبده، بیروت: دارالکتب العلمیة.
فاضل بن خلف الحمّادة الرّقیّ (1433ق/ 2012م). ابنُابیالدُّنیا مُحَدِّثاً وَ مُصلِحاً، الرّیاض: دار اطلس الخضراء.
قزوینی، محمّد (1341). یادداشت‌های قزوینی، جلد ششم، به کوشش ایرج افشار، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن (1385). رسالۀ قشیریّه، ترجمۀ ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، به تصحیح بدیع‌الزَّمان فروزانفر، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نهم.
کلینی رازی، ابوجعفر محمّد بن یعقوب (1429ق). الکافی، قم: دارالحدیث.
ماهیار، عبّاس (2535 [= 1355]). «فارسی دری در سده‌های یکم و دوم و سوم»، مجموعۀ سخنرانی‌های هفتمین کنگرۀ تحقیقات ایرانی (تهران، 30 مرداد-5 شهریور 2535)، به کوشش محمّدرسول دریاگشت، تهران: انتشارات دانشگاه ملّی ایران، 2/ 390-407.
محقّق، مهدی (1339). «تأثیر زبان فارسی در زبان عربی»، مجلّۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، سال 7، شمارۀ 3، فروردین، ص 38-56؛ شمارۀ 4، تیر: 91-110.
محمّدی ملایری، محمّد (1372 و 1380 و 1382). تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، به ترتیب جلدهای اول و چهارم و پنجم، تهران: انتشارات توس.
مدرّس طباطبائی (1348). «نمونه‌های نثر و نظم فارسی در دو قرن نخستین هجری»، مجلّۀ وحید، سال 7، شمارۀ 5: 579-584؛ شمارۀ 6: 733-737؛ شمارۀ 8: 921-924.
المنجد، صلاح‌الدّین (۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م). «معجم مصنَّفات ابن ابی‌الدُّنیا»، مجلّۀ مجمع اللّغـة العربیۀ دمشق، شماره ۴۹: 579-594.
موحّد، محمّدعلی (1378). «فارسیّات در متون تازی»، درخت معرفت (جشن‌نامۀ عبدالحسین زرین‌کوب)، به کوشش علی اصغر محمّدخانی، تهران: انتشارات سخن، چاپ دوم: 507-5
مؤذّن جامی، محمّدمهدی (1372). «اَبواَیّوب موریانی»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: انتشارات دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 5 : 197-198.
میبدی، ابوالفضل رشیدالدّین (1389). کشف الأسرار و عدّة الأبرار، به تصحیح علی اصغر حکمت، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ هشتم.
مینوی، مجتبی (1333). «یکی از فارسیّات ابونواس»، مجلّۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، سال اول، فروردین، شمارۀ 3: 62-77.
مینوی، مجتبی (1335). «از خزاین ترکیه»، مجلّۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، سال چهارم، شمارۀ دوم: 42-75.
نامعلوم (1357). پند پیران، به تصحیح جلال متینی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
نجم عبدالرَّحمان خلف (۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م). مقدّمه بر:الصَّمت و آداب اللّسان، بیروت: دارالغرب الإسلامی.
نخعی، حسین (2535 [= 1355]). «زبان فارسی در خوزستان (متضمّن بحثی دربارۀ زبان فارسی دری و چگونگی پیدایش و گسترش آن در ایران)»، مجموعۀ سخنرانی‌های هفتمین کنگرۀ تحقیقات ایرانی (تهران، 30 مرداد-5 شهریور 2535)، به کوشش محمّدرسول دریاگشت، تهران: انتشارات دانشگاه ملّی ایران، 2/ 442-462.
نصراللّه منشی، ابوالمعالی (1380). کلیله ودمنه، به تصحیح مجتبی مینوی طهرانی، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ بیستم.
Iman Najim Abdul-Rahman (2020). “Ibn Abi Al-Dunya’s written Works: A Brief Review”, Journal of manuscripts & libraries Specialized Research (JMLSR), Vol: 4, No: 2: 28-60.
ندیمی هرندی, محمود و عطائی کچوئی, تهمینه . (1403). جمله‌های فارسی در آثار ابن‌ابی‌الدُّنیا از کهن‌ترین شواهدِ فارسیِ نو. پژوهش های زبان شناسی تطبیقی, 14(28), 87-105. doi: 10.22084/rjhll.2024.29360.2324
MLA
ندیمی هرندی, محمود , و عطائی کچوئی, تهمینه . "جمله‌های فارسی در آثار ابن‌ابی‌الدُّنیا از کهن‌ترین شواهدِ فارسیِ نو", پژوهش های زبان شناسی تطبیقی, 14, 28, 1403, 87-105. doi: 10.22084/rjhll.2024.29360.2324
HARVARD
ندیمی هرندی, محمود, عطائی کچوئی, تهمینه. (1403). 'جمله‌های فارسی در آثار ابن‌ابی‌الدُّنیا از کهن‌ترین شواهدِ فارسیِ نو', پژوهش های زبان شناسی تطبیقی, 14(28), pp. 87-105. doi: 10.22084/rjhll.2024.29360.2324
CHICAGO
محمود ندیمی هرندی و تهمینه عطائی کچوئی, "جمله‌های فارسی در آثار ابن‌ابی‌الدُّنیا از کهن‌ترین شواهدِ فارسیِ نو," پژوهش های زبان شناسی تطبیقی, 14 28 (1403): 87-105, doi: 10.22084/rjhll.2024.29360.2324
VANCOUVER
ندیمی هرندی, محمود, عطائی کچوئی, تهمینه. جمله‌های فارسی در آثار ابن‌ابی‌الدُّنیا از کهن‌ترین شواهدِ فارسیِ نو. پژوهش های زبان شناسی تطبیقی, 1403; 14(28): 87-105. doi: 10.22084/rjhll.2024.29360.2324
)