دستورنویسی فارسی: از دستورهای سنتی تا دستورهای نظریه بنیاد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار فرهنگستان زبان و ادب فارسی، پژوهشکده مطالعات اصطلاح شناسی

10.22084/rjhll.2024.28584.2292

چکیده

از تدوین دستور سخن (1289ق) به‌دست میرزا حبیب اصفهانی که عموماً نخستین دستورِ منظم و نوین زبان فارسی انگاشته می‌شود، بیش از 150 سال می‌گذرد. از آن هنگام تاکنون، دستورهای گوناگونی برای زبان فارسی تدوین شده است. دستورها غالباً به انواعی تقسیم و نام‌گذاری شده‌اند که از آن جمله می‌توان «دستور سنتی»، «دستور تجویزی»، «دستور توصیفی»، «دستور جامع»، «دستور آموزشی» و «دستور علمی» را برشمرد. در این مقاله، طبقه‌بندیِ تازه‌ای را از انواع دستور مطرح می‌کنیم. در این طبقه‌بندی دستورها برمبنای معیارهای زبان‌شناختی و نظریة زبانی به دو طبقۀ عمده تقسیم شده‌اند: دستور زبان‌‌شناختی و دستور غیرزبان‌شناختی. طبقة زبان‌شناختی خود شامل دستورهای غیرنظریه‌بنیاد و دستورهای نظریه‌بنیاد است. سپس ویژگی‌های دستورهای این طبقات و زیرطبقات آن‌ها معرفی شده است. مختصات هفت دستور با این معیارها ارزیابی شده‌اند: نگرش دستور به تعریف زبان و اجزایش، تعریف از خود دستور و سطوح آن، فرض‌ها، غایات و روش‌شناسی دستور، میزان توصیف‌گرایی دستور، سطوح کارایی، بهره‌گیری از مفاهیم بنیادین زبان‌شناسی و داشتن نظریة دستور. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که دستورهای نظریه‌بنیاد نسبت به دستورهای پیشین از توصیف‌گرایی و تبیین‌گری بیشتری برخوردارند. نگاهی به سیر تحولات مفاهیم و نوآوری‌های زبان‌شناسی نظری و انطباق آن با پیدایش انواع دستور در زبان فارسی گواه این اندیشه است که دگرگونی‌های نظری عالم زبان‌شناسی، در گذر زمان، آشکارا در حوزۀ تدوین دستور اثرگذار بوده و به شکل‌گیری گونه‌ای گفتمان علمی و تخصصی در حوزۀ دستور انجامیده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

مراجع

  • اصفهانی، میرزا حبیب (1289ق). دستور سخن.‌ سربی، استانبول.
  • انوری، حسن و احمدی گیوی، حسن (1370). دستور زبان فارسی 2، تهران: فاطمی.
  • باطنی، محمدرضا (1348). توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی: بر پایۀ یک نظریۀ عمومی زبان، موسسۀ انتشارات امیرکبیر، تهران.
  • باطنی، محمدرضا (13۵7). نگاهی تازه به دستور زبان، تهران: آگاه.
  • بهرامی خورشید، سحر (1398). دستورِ شناختی: مبانی نظری و کاربست آن در زبان فارسی. تهران: سمت.
  • حق‌شناس، علی‌محمد؛ سامعی، حسین؛ سمائی، مهدی و طباطبایی، علاءالدین (138۵). دستور زبان فارسی (ویژۀ دوره‌های کاردانی و کارشناسی پیوسته و ناپیوستۀ آموزش زبان و ادبیات فارسی)، تهران: وزارت آموزش و پرورش، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی درسی.
  • خیام­پور، عبدالرسول (13۴7). دستور زبان فارسی، تبریز: کتابفروشی تهران.
  • دبیرمقدم، محمد (1392). رده­شناسی زبان­های ایران، (جلد اول)، تهران: سمت.
  • دبیرمقدم، محمد (139۵). زبان­شناسی نظری: پیدایش و تکوین دستور زایشی، (ویراست سوم: با تجدید نظر اساسی)، تهران: سمت.
  • راسخ­مهند، محمد (139۶). نحو زبان فارسی: نگاهی نحوی- رده­شناختی، تهران: آگه.
  • رضوی، محمدرضا (1399). «دستوری شناختی برای زبان فارسی»، دستور (ویژه‌نامه فرهنگستان)، ش ۱۶: ۲۷۹-۲۵۳.
  • سامعی، حسین (1388). «دستور زبان فارسی»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، جلد سوم، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
  • سوسور، فردینان (1378). دورۀ زبان­شناسی عمومی، ترجمۀ کورش صفوی، تهران: هرمس.
  • سیف­اللهی، مهربانو (1390). فرهنگ ظرفیت نحوی افعال فارسی. گرگان: مختومقلی فراغی.
  • صادقی، علی­اشرف (1388). «دستور سخن»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، جلد سوم، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
  • طباطبایی، علاءالدین (139۵). فرهنگ توصیفی دستور زبان فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.
  • طبیب‌زاده، امید (138۵). ظرفیت فعل و ساخت­های بنیادین جمله در فارسی امروز: پژوهشی براساس نظریۀ دستور وابستگی. تهران: نشر مرکز.
  • طبیب‌زاده، امید (1391). دستور زبان فارسی: براساس نظریۀ گروه‌های خودگردان در دستور وابستگی. تهران: نشر مرکز.
  • قریب، عبدالعظیم؛ همایی، جلال‌الدین؛ رشید یاسمی، غلامرضا و ملک­الشعرای بهار و بدیع­الزمان فروزانفر (138۵)، دستور زبان فارسی (پنج استاد)، به اهتمام جهانگیر منصور، تهران: ناهید.
  • لازار، ژیلبر (138۴ [19۵7]). دستور زبان فارسی معاصر، ترجمۀ مهستی بحرینی (توضیحات و حواشی: هرمز میلانیان)، تهران: هرمس.
  • همایی، جلال­الدین (1377). «دستور زبان فارسی»، مقدمۀ لغت­نامه دهخدا، تهران: دانشگاه تهران، ص 11۴-1۴8.
  • Butler, C. S (2003). Structure and Function: A Guide to Three Major Structural-Functional Theories, Part I Approaches to the Simplex Clause, Amsterdam and Philadelphia: John Benjamins.
  • Chomsky, N (1965). Aspects of the Theory of Syntax, Cambridge, Mass.: MIT Press.
  • Corbett, G.G (2010). “Implicational Hierarchies”, in Jae Jung Song (ed.), The Handbook of Language Typology, pp 190-205. Oxford: Oxford University Press.
  • Croft, W (2003). Typology and Universals, 2nd ed, Cambridge: Cambridge University Press.
  • Crystal, D (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics, 6th ed, Blackwell Publishing Ltd.
  • Dixon, R. M.W (1997). The Rise and fall of Languages. Cambridge: Cambridge University Press.
  • Dixon, R. M.W (2009). Basic Linguistic Theory: Methodology(Vol. 1), Oxford: Oxford University Press.
  • Dixon, R. M.W (2010). Basic Linguistic theory: Grammatical topics(Vol. 2), Oxford: Oxford University Press.
  • Dixon, R. M.W (2012). Basic linguistic theory: Further grammatical topics(Vol. 3), Oxford: Oxford University Press.
  • Dryer, M. S (2006). Descriptive Theories, Explanatory Theories, and Basic Linguistic Theory, Trends in Linguistics studies and Monographs, 167, 207.
  • Evans, V (2007). A Glossary of Cognitive Linguistics, Edinburgh: Edinburgh University Press.
  • Evans, V and Melanie Green (2006). Cognitive Linguistics: An Introduction, Edinburgh: Edinburgh University Press.
  • Givόn, T (1984). Syntax: A functional-Typological Introduction (Vol. 1), Amsterdam: John Benjamins.
  • Givόn, T (1995). Functionalism and Grammar, Amsterdam and Philadelphia: John Benjamins.
  • Greenberg, J.H. 1979, "Rethinking Linguistics Diachronically", in Language, vol. 55, no. 2: 275- 290.
  • Langacker, Ronald W (1987). Foundations of Cognitive Grammar, vol. 1: Theoretical Prerequisites, Stanford: Stanford University Press.
  • Langacker, Ronald W (2008). Cognitive Grammar: A Basic Introduction, New York: Oxford University Press.
  • Newmeyer, N.J (1998). Language Form and Language Function, Harvard: MIT Press.
  • Sampson, G (1980). Schools of Linguistics: Competition and Evolution, London and Melbourne: Hutchinson.
  • Taylor, J. R (2003). Cognitive Grammar, (Reprinted), Oxford: Oxford University Press.
  • Tesniere, L. (1959). Elements de Syntaxe Structural, Paris: Librairie C. Klincksieck.
  • Tesniere, L. (2015). Elements of Structural Syntax, Translated by Timothy Osborne and Sylvain Kahan. Amsterdam and Philadelphia: John Benjamins.
  • Trask, R. L (1993). A Dictionary of Grammatical Terms in Linguistics, London and New York, Routledge.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار